ایجاد پساب‌های نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش‌ بزرگ زیست محیطی است .

 

واحدهای پتروشیمی از بزرگترین صنایع هستند که نقش اساسی آنها در اقتصاد کشور غیر قابل انکار است و در عین حال به عنوان دسته ای از واحد های صنعتی تبدیلی که از ماده اولیه نفت و گاز استفاده می کند تاثیرات بسزایی بر زیست‌بوم و وضعیت محیطی اطراف خود دارند، تاثیراتی که در صورت عدم مهار و و پیش‌بینی پیشگیری مناسب به طور قالب تخریبی و بسیار خطرناک هستند.

ایجاد پساب‌های نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش‌ بزرگ زیست محیطی است که معمولا در کنار واحد های نفتی و پتروشیمی پدید می آیند و در صورتی که مورد بررسی های دقیق و استاندارد ساز قرار نگیرند می توانند چالش آفرین باشند. نکته جالب اینجا است که ظهور صنایع و محصولات پتروشیمی تاثیر شگرفی بر بهبود بهداشت محیطی و جلوگیری از آلودگی‌های عمومی داشته و کمک بزرگی به بهبود وضعیت محیط زیست داشته است.

با وجود این هشدار نسبت به پیامد های مربوط به تبعات زیست محیطی پتروشیمی ها، شرکت های پتروشمی همواره سعی داشتند تا در این باره با اشاره به استاندارد سازی های مجموعه خود برای کنترل آسیب ها و آلودگی هایی که ایجاد می شوند، توجه خود نسبت به موضوع محیط زیست را نشان دهند. اهمیت این موضوع تا جایی است که وزارت نفت بعد از سه سال تکاپو و مطالعه برای برای رسیدن به یک مدل کنترلی، نهایتا در سال 1380 با استقرار نظام مدیریت HSE در صنعت نفت موافقت کرد و مقرر شد  که پس از بررسی منابع موجود در این خصوص، مدل و راهنمایی جهت استقرار نظام مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در دستور کار شورای مرکزی نظارت بر ایمنی و آتش نشانی قرار گیرد و یک سال بعد در سال 1380 از سوی بیژن نامدار زنگنه وزیر وقت نفت جهت اجرای الزامات نظام مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست در تمامی سطوح صنعت نفت ابلاغ گردید. بررسی منابع و نیروی انسانی، ساختار سازمانی همچنین تسهیلات مورد نیاز از مواردی بود که به ترتیب در دستور کار قرار گرفت.

سیستم مدیریت HSE یک ابزار مدیریتی برای کنترل و بهبود عملکرد بهداشت، ایمنی و محیط زیست در همه برنامه های توسعه و پروژه های صنعتی یا تشکیلات سازمانی بوده  است که با ایجاد بستر فرهنگی خلاق‌مدار و نگرشی نو و سیستماتیک در راستای توسعه پایدار و کرامت انسان، بطور یکپارچه و با همگرایی و چیدمان هم افزای نیروهای انسانی و امکانات و تجهیزات و با استفاده از سیستم آموزش کارآمد، ممیزی‌های دوره ای، ارزیابی، بهبود مستمر، موجب به حداقل رساندن اثرات نامطلوب صنعت بر محیط و افزایش اثرات مطلوب آن از طریق تأمین ایمنی همه جانبه کلیه کارکنان و همکاران سازمان، تجهیزات و تأسیسات و به صفر رساندن حوادث و آسیب های ناسی از کار از طریق کنترل یا حذف شرایط ناایمن و ارتقاء سطح سلامت افراد از طریق اعمال راهکارهای کنترلی مدیریتی، مهندسی و اجرایی در کلیه سطوح سازمان و همچنین صیانت از محیط زیست به عنوان سرمایه بشریت می شود.

با چنین رویکردی که در آن مدیریت ریسک را منوط به بررسی جنبه ها و مخاطرات بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی می‌دانستند قابلیت شرکت ها در مباحث مذکور افزایش یافت و نتایج رضایت بخش و مطلوبی را برای آنها فراهم آورد. در صنعت نفت نیز پس از بررسی عملکرد شرکت های موفقی نظیر Shell و Total همچنین نحوه مدیریت برنامه های مرتبط با کنترل حوادث، با این باور که ایجاد روندی سیستماتیک در وهله اول و توسعه نگرش پیشگیرانه (Proactive) در مرحله بعدی، صنایع ما را به طرح و برنامه های بهبود یافته و اثربخش با به کارگیری ابزارها و تکنولوژی نوین قادر خواهد ساخت به این عرصه وارد گردید.

الگو برداری از نظام مدیریت HSE شرکت های نفتی عضو OGP، می‌تواند با بومی سازی مطالب با توجه به نوع صنعت و تسهیلات موجود با توجه به اصل همپایانی (Equifinality) صورت پذیرد. اصل همپایانی صراحتاً اعلام می نماید برای سرعت بخشیدن به برنامه ها و ایجاد جهش مؤثر در کارها می توان از تجارب موفق شرکت معتبر با عملکرد مشابه استفاده کرد.

 امروزه در صنعت نفت ایران بینش و آمادگی برای مدیریت برنامه های بهداشت، ایمنی و محیط زیست بصورت یکپارچه ایجاد شده است. صنعت نفت بعنوان صنعتی استراتژیک در کشور، همواره در استفاده از معیارها و استانداردهای معتبر جهانی و به روز کردن نظامهای مدیریتی پیشگام بوده و بر این اساس از حداکثر توان خود برای ایجاد محیط های کاری سالم و توسعه پایدار بهره می‌گیرد. نظام مدیریت یکپارچه بهداشت، ایمنی و محیط زیست در صنعت نفت مسیر دستیابی به اهداف را که همانا ایجاد محیط های کاری بدون حادثه، بدون آسیب و بدون آلاینده زیست محیطی است، کوتاه می کند.

HSE   ضمن کاهش هزینه ها و مخاطرات و افزایش ایمنی و فرصتها، امکان ممیزی یکپارچه و مطمئن را نیز فراهم می‌آورد. بدین ترتیب در کنار هم قرار گرفتن این سه مقوله تحت مدیریت یکپارچه، اثرات سینرژیک و هم افزایی قابل ملاحظه ای بر یکدیگر داشته و نتایج مثبت جمع جبری آن، به مراتب بیشتر از گذشته خواهد بود. گرچه راه اندازی نظام مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست از جمله اقدامات موثر کلان برای بهبود وضعیت زیست محیطی واحد های نفتی و پالیشگاهی بود اما به هر حال تنها یک بازدید کوچک از مناطقی حومه این واحد ها مثل بندر امام، استشمام آمونیاک موجود در هوا، مشاهده پسابهای ورودی به دریا و شنیدن درددل بومیانی که زندگی خود را متاثر از این آلودگی‌ها می‌بینند، هر فرد منصفی را به تصدیق وجود این مشکلات وا می ‌دارد.

در این بین شرکت ملی پتروشیمی فعالیت هایی را نظیر تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی؛ از طریق شناسایی دقیق فاضلابها و اندازه ‌گیری کمی و کیفی آلاینده‌ها در کلیه واحدهای پتروشیمی پیش گرفته و سیستم‌های تصفیه فاضلاب‌های صنعتی و بهداشتی در کلیه این مجتمع‌ها که در حال حاضر در تمام مجتمع‌های پتروشیمی، فاضلاب‌های تولیدی در مجتمع‌ها جمع‌آوری و بطور اصولی تصفیه گشته و مطابق استانداردهای سازمان محیط زیست به محیط تخلیه می‌شود و آبهای حاصله مجدداً در خط تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 تلاش برای جلوگیری از آلودگی هوا؛ که با توجه به مطالعات ارزیابی کمی و کیفی صورت گرفته از آلاینده‌ها و اقدامات لازم جهت کنترل آنها در حال انجام است مورد رسیدگی قرار می گیرد، در حالی برخی مجتمع ها و  شرکت ملی صنایع پتروشیمی با حمایت از برخی شرکت‌ها و صنعتگران، نسبت به جمع‌آوری و بازیافت زایدات پلاستیکی و PET اقدام کرده اند، پروژه‌های متعددی جهت شناسایی، طبقه‌بندی، تفکیک، پردازش و دفع اصولی مواد زاید جامد اعم از صنعتی و شهری، در مجتمع‌ها هم در این خصوص در حال انجام است، انجام پژوهش‌های زیست محیطی؛ اصلاح فرآیند و کاهش دورریزها، تصفیه آب‌وفاضلاب، کنترل آلودگی هوا و بازیافت ضایعات پلیمری از جمله محور هایی است که شرکت ملی پتروشیمی در راستای در راستای توسعه ارتباط صنعت با دانشگاه‌، انجام پژوهشهای زیست محیطی مربوط به آنها را شروع کرده است.

 توسعه فضای سبز؛ تلفیق صنعت با فضای سبز، یکی از اهداف اصلی مجتمع‌ها است که مسولین نیز همواره به آن اشاره می کنند، که طبق استانداردهای زیست محیطی، باید 10 ‌درصد از فضای صنعتی به فضای سبز اختصاص داده شود که البته در پتروشیمی درصدهای بالاتری به این مساله اختصاص داده شده است. به عنوان مثال، در پتروشیمی اصفهان در مقابل 65 هکتار فضای صنعتی، 85 هکتار فضای سبز احداث شده است. در حال حاضر، حدود 1000 هکتار فضای سبز در اطراف و داخل 9 مجتمع تولیدی فعلی، احداث شده است و از آنها نگهداری می‌شود و نکته حائز توجه این است که آبیاری این فضای سبز با استفاده از پساب‌های صنعتی تصفیه‌شده صورت می‌پذیرد که تا حد زیادی از مصرف آب خام کاسته است.

ولی با تمام این تفاسیر به نظر میرسد، با توجه به گستردگی این صنعت و فعالیت های پتروشیمی، آنچه به آن اشاره شده پایین تر از حد مورد نیاز و انتظار است که البته با توجه به سیاست های اعلام شده توسعه در این زمینه از جمله اهداف و اولویت های این صنعت به شمار می شود.

در این باره کارشناسان مربوط، مواردی را موثر بر محیط زیست اعلام کردند که گاه فقدان آن ها در صنایع پتروشیمی عوارض مربوط به فعالیت های صنعتی این واحد ها را افزایش داده است. در این بین گاه عدم استفاده از تکنولوژی‌های روز از جمله مواردی است که کارشناسان مدعی اند مقایسه وضعیت آلایندگی صنایع کشور نظیر صنعت پتروشیمی با صنایع مذکور در کشورهای توسعه‌یافته، نشانگر ارتباط مستقیمی بین عدم برخورداری از تکنولوژیهای روز و کارآمد با آلودگی محیط زیست است؛ به‌عنوان نمونه، محصولات پلیمری که در حال حاضر تولید می‌شود، از مونومرها و مواد اولیه آلی خطرناکی ساخته می‌شود که بسیار سرطان‌زا است. بخشی از این مواد در پروسه تبدیل مواد اولیه به محصول، در پلیمر باقی می‌مانند که در پایان فرآیند، دفع شده و منجر به آلودگی‌های فراوان زیست محیطی خواهند شد. دلیل اصلی این مشکلات عدم بهره‌گیری از تکنولوژی‌های مناسبی است که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ از آنجاییکه صنعت پتروشیمی کشور، از تکنولوژی‌های بروز و کارآمدی که مواد اولیه را به‌طور کامل مصرف کرده و تماماً به پلیمر تبدیل سازد، بی‌بهره است، فرآوری کامل صورت نپذیرفته و مواد تضییع شده به محیط دفع می‌گردد.

زمانی که یک استاندارد جدید محیط زیست وضع می‌شود، به‌ دلیل فشارهای زیست محیطی، برای از بین بردن آلودگیهای موجود، هزینه و نیروی انسانی زیادی را متوجه خود می‌سازد تا درصدی از آلودگی‌ها را کاهش دهد. محاسبات مشخص ساخته که اگر تکنولوژی جدیدی که در صنعت مورد نظر به کار گرفته می‌شود، با استانداردهای مورد نظر مطابقت داشته باشد، علاوه بر کاهش آلودگی، با راندمان بالای خود موجب افزایش تولید نیز می‌شود. لذا حفظ محیط زیست می‌تواند ارتقای تکنولوژی را نیز فراهم آورد. این روش در کشورهای اروپایی به کار گرفته شده و تکنولوژی‌هایی که به پایان عمر خود رسیده‌اند و با استانداردهای مذکور مطابقت ندارند، جمع‌آوری می‌شوند. البته گاهی این تکنولوژی‌ها به کشورهای در حال توسعه فرستاده می‌شود که ایران نیز در این بین بی‌نصیب نبوده است.

در اینجا به نظر می رسد، تجهیز واحد های صنعتی به تکنولوژی روز از ملزوماتی است که باید جهت حفظ منابع طبیعی آن را در اولویت های پیشروی پتروشیمی کشور قرار داد و وضعیت پساتحریم را به عنوان فرصتی مغتنم جهت رفع نیاز های وارداتی این صنعت قلمداد کرد.

در زمینه کنترل آلایندگی‌های زیست‌محیطی، توانایی به‌دست آوردن اطلاعات و آمار دقیق نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. واحدهای پتروشیمی به دلیل پیچیدگی و گستردگی مواد مصرفی، واسطه و تولیدی و تنوع سیستم‌های کنترلی به‌کار گرفته شده، از لحاظ بررسی‌های زیست‌محیطی شرایط سخت‌تری را نسبت به صنایع دیگر دارند. لذا بررسی آلایندگی آنها، نیازمند توان کارشناسی بالا و کسب اطلاعات دقیق می‌باشد. چنانچه اطلاعات دقیق‌ از میزان و نوع آلودگی‌ها و نحوه انتشار مواد آلاینده در دست نباشد، مشکلات موجود به درستی شناخته نشده و پی‌آمد آن، روش‌های درمانی نیز تأثیر چندانی نخواهند داشت.